ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ
Η κατάρρευση των χωρών του "υπαρκτού σοσιαλισμού" έθεσε με δραματικό τρόπο το πρόβλημα της συμβατότητας της ανθρώπινης φύσης με το σοσιαλισμό. Συνήθης απάντηση: ο σοσιαλισμός είναι μια ευγενική, ανθρωπιστική ιδεολογία, αλλά ανεφάρμοστη, επειδή αντιφάσκει με μια εγωιστική ανθρώπινη φύση. Από ό,τι ξέρω, τα κόμματα της Αριστεράς δεν αντιμετώπισαν το πρόβλημα αυτό στο επίπεδο της θεωρίας. Στο π΄ρωτο τεύχος του περιοδικού "Ουτοπία" με σχετικό άρθρο τέθηκε αυτό το ερώτημα. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το τελευταίο κεφάλαιο βιβλίου μου, που διερευνά με βάση τις σημερινές επιστήμες και τη μαρξιστική θεωρία, το πρόβλημα: Η ανθ΄ρωπινη φύση είναι συμβατή με τον σοσιαλισμό; Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει προσεχώς από τις εκδόσεις "Τόπος". Μετά τη διερεύνηση του ρόλου των κομμάτων σ' αυτό το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου τίθεται το ερώτημα:
Και τώρα τι; Τα κόμματα είναι αναγκαία κακά, για δύο λόγους: Πρώτον επειδή ως κόμματα της αστικής τάξης εκφράζουν διαφορετικά, αντιλαϊκά συμφέροντα και είναι βουτηγμένα στο ψέμα και στη διαφθορά. Δεύτερο, επειδή και τα κόμματα της εργατικής τάξης μπορεί να εκφυλιστούν σε μηχανισμούς, ξένους προς την εργατική τάξη. Αυτό δεν είναι υπόθεση: τα γεγονότα αυτού του είδους τα ζήσαμε και τα ζούμε. Τι κάνουμε λοιπόν; Κάτω τα κόμματα; Όλοι ίδιοι είναι; Όχι κόμμα; Κίνημα!!! Ιδού μερικά συνθήματα της μόδας στην εποχής μας, εποχή ήττας και καταφρόνιας. Και όμως: Τα κόμματα, ειδικά τα κομμουνιστικά, είναι αναγκαία. Αναγκαία, επειδή χωρίς οργάνωση και κόμμα δεν μπορεί να γίνει επανάσταση. Κακά, επειδή μπορεί, και η ιστορία το απέδειξε, να μετατραπούν σε μηχανισμούς ξένους ως προς τον αρχικό προορισμό τους. Ας κάνουμε πιο συγκεκριμένο το επιχείρημα. Η αντίθεση της εργατικής τάξης με την αστική είναι θεμελιακή: μη αναγώγιμη. Η αστική τάξη έχει τους αναγκαίους κατασταλτικούς μηχανισμούς, για να αντιμετωπίσει τις εξεγέρσεις και τις επαναστατικές εκρήξεις. Μια εξέγερση μπορεί να είναι αυθόρμητη: ξέσπασμα οργής του λαού. Αλλά η επανάσταση χρειάζεται οργάνωση, επεξεργασμένη στρατηγική και τακτική. Μόνο με αυτές τις προϋποθέσεις μπορεί να νικήσει. Και, πράγμα δύσκολο, όπως έδειξε η πείρα, να επιβιώσει.
Ας δανειστούμε, λοιπόν για άλλη μια φορά, τα λόγια της Ρόζας: "Το καθήκον της σοσιαλδημοκρατίας και των ηγετών της δεν είναι να σύρεται από τα γεγονότα, αλλά να βρίσκεται συνειδητά μπροστά από αυτά, να έχει μια συνολική άποψη, για τις τάσεις των γεγονότων, να συντομεύσει την περίοδο της ανάπτυξης με συνειδητή δράση και να επιταχύνει τη διαδικασία"(1) (από άρθρο του 1913). Το κόμμα λοιπόν πρέπει να προβλέπει, να να έχει επεξεργασμένη στρατηγική και τακτική, που θα υπηρετεί το στρατηγικό στόχο. Αλλά για να έχει επεξεργασμένη στρατηγική, χρειάζεται θεωρία. Και θεωρία δεν είναι η σταχυολόγηση τσιτάτων από τους κλασικούς. Η θεωρία προκύπτει από "τη συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης" (Λένιν).
Τι προϋποθέτει όμως η συγκεκριμένη ανάλυση; Προϋποθέτει ένα απόθεμα θεωρίας και ελεύθερο διάλογο. Δεν προϋποθέτει κατ' ανάγκη ομοφωνία. Δηλαδή: Δημοκρατία στο κόμμα. Αντίθετα με τη χαώδη πολυφωνία, και αντίθετα με τον καταστροφικό δημοκρατικό συγκεντρωτισμό, προϋπόθεση είναι η οργανωμένη δημοκρατία. Είδαμε τις τραγικές συνέπειες του λεγόμενου "δημοκρατικού συγκεντρωτισμού": Όποιος είχε διαφορετική γνώμη ήταν ύποπτος, μικροαστός, ακόμα και πράκτορας. Αλλά μόνον η έννοια, η λέξη, δεν θα αρκούσε για να μετατραπεί ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός σε άρνηση της ελεύθερης έκφρασης μέσα στο κόμμα. Ήταν και το πρόβλημα της θεωρητικής επάρκειας, και θέμα συσχετισμού δυνάμεων και συνθηκών. Εντέλει, ο "μηχανισμός" αυτονομήθηκε και επιβλήθηκε στην κοινωνία.
Διαφορετική γνώμη και ελεύθερη έκφραση, προϋποθέτουν ένα, ελάχιστο έστω, επίπεδο θεωρητικής κατάρτισης. Ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός απονέκρωσε τη θεωρία και η απονεκρωμένη θεωρία έτρεφε το θηρίο του "δημοκρατικού" συγκεντρωτισμού. Η δημοκρατία, συνεπώς, μέσα στο κόμμα, δεν είναι μόνο θέμα καταστατικού. Είναι θέμα θεωρητικής επάρκειας και συστηματικής ανάπτυξης της θεωρίας. Εδώ λοιπόν ανακύπτει το πρόβλημα της ιδεολογικής - θεωρητικής ηγεμονίας. Το κόμμα - ηγεμόνας, με στόχο τον κομμουνισμό, πρέπει να βρίσκεται μέσα στις μάζες. Να καθοδηγεί, να οργανώνει και να διδάσκεται από την πείρα των μαζών. Σύμφωνα με τη μαρξιστική θεωρία της γνώσης, σε κάθε συγκεκριμένη κατάσταση, είναι δυνατόν να αντιστοιχηθεί μια συγκεκριμένη αντικειμενική αλήθεια. Στα περίπλοκα κοινωνικά φαινόμενα, η ομοφωνία είναι δύσκολη. Προϋποθέτει συνεπώς για τη διαμόρφωση μιας ορθής πολιτικής και ευρύτερα μιας αποτελεσματικής στρατηγικής, είναι η συλλογικότητα. Η δημοκρατία μέσα στο κόμμα είναι ουσιαστική συνθήκη για τη νίκη και για την εδραίωση της επανάστασης.
Διαφορετικές νεο-μαρξίζουσες αντιλήψεις βρίσκουν σήμερα απήχηση, κυρίως στους μορφωμένους, ανήσυχους νέους. Ο γνωστός μας Νέγκρι, εισήγαγε την έννοια του πλήθους στη θέση της έννοιας της τάξης. Αντίστοιχα, αντικατέστησε το διεθνές κόμμα των μπολσεβίκων, με την έννοια του παγκοσμιοποιημένου πλήθους. Αλλά, παρατηρεί ο Λοζούρντο, "το απλουστευτικό αυτό σχήμα καταρρίφθηκε. Για την ακρίβεια, γελοιοποιήθηκε, από τις ιστορικές εξελίξεις του 20ού αιώνα, όταν το αποικιοκρατικό και το ιμπεριαλιστικό σύστημα δέχτηκαν συντριπτικά χτυπήματα από τα εθνικά απελευθερωτικά κινήματα"2.
Οι παγκοσμιοποιημένες στην εποχή μας αντιθέσεις έχουν ως συνέπεια τη δημιουργία κινημάτων για ειδικά προβλήματα, όπως π.χ. το οικολογικό, αλλά και κινήματα με στόχο το σοσιαλισμό. Τα αριστερά και κομμουνιστικά κόμματα, εάν έχουν σωστή στρατηγική, μπορούν να συμβάλουν στη μετατροπή του αυθόρμητου σε συνειδητό, χωρίς να αποβλέπουν σε "καπελώματα". Μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο κόμμα και στα κινήματα, αποτελεί προϋπόθεση για την ανατροπή του καπιταλισμού. Όπως σημειώνει ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, "χωρίς τη μορφή του κόμματος, το κίνημα θα παραμείνει παγιδευμένο στο φαύλο κύκλο της 'αντίστασης', μιας από τις μαγικές λέξεις της μεταμοντέρνας πολιτικής, που αρέσκεται να αντιπαραθέτει την 'καλή' αντίσταση ενάντια στην εξουσία , στην 'κακή' επαναστατική κατάληψη της εξουσίας". Άλλος επίσης γνωσ΄τος και σε μας στοχαστής του αυθόρμητου, είναι ο Χόλογουεϊ. Σε άρθρο του "Δώδεκα θέσεις για να αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να πάρουμε την εξουσία", υποστηρίζει ότι "η επανάσταση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ως απάντηση, αλλά μόνον ως ερώτημα, ως εξερεύνηση στη δημιουργία αξιοπρέπειας. Ερωτώντας βαδίζουμε".
Οι απόψεις αυτές όπως και οι απόψεις του Καστοριάδη έχουν σημαντική επιρροή κυρίως στη μορφωμένη νεολαία. Τι κάνουν λοιπόν τα αριστερά κόμματα; Από θεωρητική ανεπάρκεια, αδιαφορούν. Αλλά η σιωπή δεν είναι απόλυτη. Κατά τον Αλέξανδρο Χρύση, ο Χόλογουεϊ στοχάζεται το βασίλειο του κομμουνισμού ως απόρροια μιας άνευ όρων βούλησης του υποκειμένου, για αλλαγή του κόσμου και αυτοπροσδιορισμό. Ο Χόλογουεϊ, οπαδός και αυτός του θανάτου των "μεγάλων αφηγήσεων", αγωνιζόμενος, κατά τον Χρύση, "να αποφύγει τη θανάσιμη κατ' αυτόν, έλξη της ταυτότητας, ως εκπρόσωπος της μεταμοντέρνας Αριστεράς, δεν έχει παρά να πληρώσει το κόστος του ανταγωνισμού". Και ο Χρύσης, τοποθετείται με σαφήνεια: "Για τον επαναστατικό μαρξισμό, ο κομμουνισμός δεν μπορεί παρά να προκύψει στη βάση της γνώσης των νόμων και των τάσεων που διέπουν το πεδίο δράσης των δρώντων υποκειμένων, την Ιστορία ως γίγνεσθαι".3 Πώς θα ανιχνεύσουμε τις λανθάνουσες τάσεις; Τις δυνατότητες της συγκυρίας; Επιστρέφουμε στο ρόλο της φιλοσοφίας και στη διαλεκτική σχέση φιλοσοφίας και πολιτικής. Η φιλοσοφία δεν είναι κοινωνικά ουδέτερη. Είναι υπέρ ή κατά. Είναι ένα από τα πεδία της πάλης των ιδεών, το γενικότερο ή το υψηλότερο, σύμφωνα με ορισμένους. Ας θυμηθούμε τον Μαρξ: "Οι φιλόσοφοι δεν κάνουν άλλο από το να ερμηνεύουν τον κόσμο. Αλλά το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε". Αυτή είναι η περίφημη ΧΙ θέση για τον Φόυερμπαχ. Συμπέρασμα: Η φιλοσοφία, όπλο της επανάστασης. Αλλά οι φιλόσοφοι, δεν ερμηνεύουν απλώς: με τη φιλοσοφία τους, ανεξάρτητα από τι φαντάζονται ότι κάνουν, παρεμβαίνουν υπέρ της συντήρησης ή υπέρ της επανάστασης.
Προϋπόθεση μιας βιώσιμης επανάστασης, είναι η εργατική τάξη και οι σύμμαχες δυνάμεις, να ηγεμονεύσουν και στο πεδίο της θεωρίας, ειδικά της πολιτικής. Συνολικά του πολιτισμού και της ηθικής. Η ιδέα της ηγεμονίας, κατά τον Λένιν, αποτελεί μια από τις θεμελιακές θέσεις του μαρξισμού. Αποτελεί όρο για τη μετατροπή του προλεταριάτου σε επαναστατική τάξη. Κατά την περίοδο του αγώνα για την ηγεμονία, γράφει με τη σειρά του ο Γκράμσι, αναπτύσσεται η επιστήμη της πολιτικής. Εδώ παρεμβαίνει η πολιτική λειτουργία της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία, κατά τον Γκράμσι, είναι "η πληρέστερη έκφραση των κοινωνικών αντιθέσεων, επειδή είναι συνειδητή. Αυτό σημαίνει ότι με την "ελευθερία", που δεν υπάρχει και δεν μπορεί ακόμα να υπάρξει ιστορικά". "Δεν υπάρχει ακόμα". Ανάγκη λοιπόν να οικοδομηθεί μια θεωρία σε αντιστοιχία με τις δυνατότητες της ιστορικής στιγμής. Όπως υποστηρίζει ο Γκράμσι, μια θεωρία που συμπίπτει με τα αποφασιστικά στοιχεία της πράξης και ταυτιζόμενη με αυτά, θα επιταχύνει την ιστορική διαδικασία, κάνοντας την πράξη περισσότερο ομοιογενή, περισσότερο συνεκτική, περισσότερο αποτελεσματική.
Η πολιτική έχει πάντα ένα, λανθάνον έστω φιλοσοφικό θεμέλιο. Η πολιτική, με τη σειρά της, αποτελεί κριτήριο για τη θεωρία και πεδίο ανάπτυξης της θεωρίας. Ας ακούσουμε για άλλη μία φορά τον Γκράμσι: "Η αρχή (principe) θεωρία - πράξη της ηγεμονίας, έχει κι αυτή μια γνωστή θεωρητική εμβέλεια, και πρέπει συνεπώς σε αυτό τον τομέα να αναζητήσουμε την κεφαλαιώδη θεωρητική συνεισφορά του Ίλιτς (Λένιν), στη φιλοσοφία της πράξης. [...] Η πραγματοποίηση ενός ηγεμονικού οργάνου, στο βαθμό που δημιουργεί ένα νέο πεδίο της ιδεολογίας, καθορίζει μία αναμόρφωση των συνειδήσεων και των μεθόδων της γνώσης. Είναι ένα γνωσιακό, φιλοσοφικό γεγονός"4. Κατά τον Γκράμσι "στον κομμουνισμό όλοι θα είναι φιλόσοφοι". Υπερβολή;
Φιλοσοφία: Ποια φιλοσοφία; Αυτή που συνδέει διαλεκτικά τη θεωρία με την πράξη: Όπως γράφει ο Μεζαρός, "η αφηρημένη διαλεκτική της ιστορίας δεν προσφέρει καμία εγγύηση για μια θετική κατάληξη. Αν θα περιμέναμε κάτι τέτοιο, θα σήμαινε ότι απαρνιόμαστε το ρόλο μας να αναπτύξουμε την κοινωνική συνείδηση, η οποία είναι εγγενής στη διαλεκτική της ιστορίας. Η ριζοσπαστικοποίηση της κοινωνικής συνείδησης με ένα πνεύμα χειραφέτησης, είναι αυτό που χρειαζόμαστε για το μέλλον. Σήμερα τη χρειαζόμαστε περισσότερο από πριν"5.
Συνεπώς: Φιλοσοφία οργανικά δεμένη με την πολιτική. Με το κίνημα τη εργατικής τάξης. Αλλά πώς η εργατική τάξη, και γενικότερα τα λαϊκά, υποτελή στρώματα, θα μπορέσουν να κατακτήσουν την "άλγεβρα" της πολιτικής, με΄τα από την εξουθενωτική εργασία, την έλλειψη χρόνου και προπαιδείας; Εδώ ακριβώς βρίσκεται ο ρόλος του κόμματος της πρωτοπορίας και ειδικά των οργανικών διανοουμένων της εργατικής τάξης. Λέγεται ότι η θεωρία έρχεται απ' έξω στην εργατική τάξη. Η άποψη αυτή είναι μονόπλευρη. Πράγματι η διανόηση, και οι οργανικοί διανοούμενοι της τάξης, δεν είναι κατά κανόνα εργάτες. Υπάρχουν όμως ως οργανικοί διανοούμενοι, επειδή υπάρχει η εργατική τάξη και οι αγώνες αυτής της τάξης. Έτσι η αριστερή διανόηση συγχωνεύεται με την εργατική τάξη και γίνεται ο εκφραστής της στον τομέα της θεωρίας και γενικότερα του πολιτισμού. Αλλά το κόμμα ανταποκρίνεται πάντα σε αυτό το ρόλο, δηλαδή στο ρόλο του οργανωτή της θεωρίας και του πολιτισμού; Μαθαίνει από τους ειδικούς, αναλύει και συγκροτεί μια πολιτισμική πολιτική, βοηθιέται και βοηθάει στην ανάπτυξη του νέου πολιτισμού, χωρίς να παρεμβαίνει για να επιβάλει τη δική του άποψη, αντί να παρεμβαίνει στην ανάπτυξη της συλλογικότητας, της ενότητας μέσα στη διαφορά; Η πολιτισμική άνθηση των πρώτων χρόνων μετά την επανάσταση στη Σοβιετική Ένωση δεν ήταν τυχαία. Εξέφρασε τις ανάγκες, τις ελπίδες και τις δυνατότητες ενός νέου πολιτισμού. Η βαθμιαία απονέκρωση της δημοκρατίας και η επιβολή του κόμματος, είχαν τα γνωστά αποτελέσματα, όχι μόνο στο χώρο της τέχνης και της φιλοσοφίας, αλλά ακόμα και στην ανάπτυξη των επιστημών (βιολογία - υπόθεση Λυσένκο, αρχική αντίθεση με τις θεωρίες του Αϊστάιν, κ.λπ.). Και οι μεν φυσικές επιστήμες, παρά τους διωγμούς και την εξόντωση κορυφαίων επιστημών αναπτύχθηκαν εντυπωσιακά, ενώ η ιδεολογία και η τέχνη ασφυκτιούσαν μέσα στις νόρμες της κομματικής γραμμής.6 Παρ' όλα όσα, υπάρχει μια ελπίδα και μία μόνη διέξοδος από τη σημερινή βαρβαρότητα: Ο κομμουνισμός: Μια μη εισέτι πραγματωμένη δυνατότητα, η οποία ωριμάζει στα σπλάχνα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Ηγεμονική δύναμη, το παγκόσμιο προλεταριάτο. Το προλεταριάτο με συμμάχους τάξεις και στρώματα, θύματα του καπιταλισμού. Ιδιαίτερη σημασία έχει η συμμαχία με την φτωχή αγροτιά. Στόχος: Η ανατροπή του καπιταλισμού και η πραγματοποίηση του κομμουνισμού. Προλεταριάτο, σύμμαχες δυνάμεις και επαναστατική διανόηση. Αλλά για γίνει ηγεμονική δύναμη η εργατική τάξη, πρέπει να αποκτήσει κομμουνιστική συνείδηση. Έτσι από "τάξη για τους άλλους" μεταμορφώνεται σε επαναστατική "τάξη για τον εαυτό της", καθολική τάξη που καταργώντας τις τάξεις καταργεί και τον εαυτό της ως προλεταριάτο. Πώς κατακτιέται η ηγεμονία; Ο τυφλοπόντικας του γέρο-Μαρξ πρέπει να υποσκάψει τα θεμέλια της αστικής κοινωνίας. Μόνο με μια μακρά διαδικασία οργάνωσης, κατάκτησης και εξέλιξης της θεωρίας, μόνο με την πολιτική και την ηθική ανωτερότητά της, η εργατική τάξη μπορεί να γίνει στην πράξη καθολική τάξη.
Παραπομπές:
1. Ροζά Λούξεμπουργκ, Μπροσούρα του Γιούνιους, Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη 2011, σ. 189.
2. Βλ. D. Losurdo, "Από τον 20ό στον 21ο αιώνα", Ουτοπία, 99, Σεπ. - Οκτ. 2012, σ. 153.
3. Οι αναφορές είναι από το βιβλίο του Αλεξ. Χρύση, Για τη Διαλεκτική. Εξουσία και επανάσταση, ΚΨΜ, 2009.
4. Gramsci, Gramsci dans le texte, Ed. socials 1975, passino.
5. Istvan Mesraros, Monthly Review Press, N.Y., 2011, σ. 483.
6. Στοιχεία γι' αυτήν την τραγωδία, μεταξύ άλλων και στο δικό μου βιβλίο, Ένα φάντασμα πλανιέται, 2η έκδ. ΚΩΜ, 2012.
ΠΗΓΗ: ΠΡΙΝ 10/3/2013
